Gleba to zewnętrzna część litosfery, tworzy się w wyniku długotrwałego procesu glebotwórczego. Składa się z części mineralnych, organicznych oraz niewielkich ilości wody i tlenu. Ogólnie można je podzielić na: strefowe i a-strefowe. Powstała w wyniku wietrzenia skal pod wpływem czynników abiotycznych (klimatycznych), a także dzięki działalności glebotwórczej świata organicznego- mikroorganizmów glebowych, roślin i zwierząt, w pewnych zaś wypadkach także w wyniku gospodarczej działalności człowieka. Czynnikiem, od którego również zależą procesy tworzenia się gleby jest rzeźba terenu, przyczyniająca się do jej spłukiwania lub nanoszenia.

Struktura gleb – jest to stan połączenia niejednorodnych, elementarnych cząstek stałej fazy glebowej. Struktury gleb mineralnych i organicznych znacznie różnią się od siebie.

Najczęściej spotykane typy agregatów strukturalnych gleb mineralnych to:

• struktura warstwowa (agregaty zbudowane są z cienkich, poziomo ułożonych płytek – łusek lub blaszek) – spotyka się je często w madach;
• struktura słupkowa (agregaty o kształcie wydłużonym i niewyraźnych, zaokrąglonych krawędziach, ułożone pionowo, o wysokości do kilkunastu centymetrów) – struktura spotykana w glebach klimatu suchego i pół suchego;
• struktura pryzmatyczna (agregaty o ostrych krawędziach, kształcie zbliżonym do sześcianów i o wymiarach dochodzących do kilkudziesięciu milimetrów) – charakterystyczna dla gleb typu iły, gliny ciężkie, głównie w strefie klimatu wilgotnego, ujawniająca się podczas wysychania tych gleb, które rozpadają się wtedy na luźne pryzmaty;
• struktura sferyczna (agregaty zbliżone kształtem do kul o wymiarach do kilku­dziesięciu milimetrów) – agregaty ułożone są luźno i łatwo rozpadają się, a wolne przestrzenie między nimi na ogół nie zanikają wskutek pęcznienia przy nawilgoceniu.

Typy agregatów strukturalnych gleb organicznych zależą od tego czy zachodzi w nich proces murszenia (struktury ziarnista, koksikowa, proszkowa i gruzełkowata) czy też nie (struktury gąbczasta, włóknista, kawałkowa, amorficzna i galaretowata).

Skład i struktura zależą zarówno od właściwości skał macierzystych, jak też od zachodzących w nich procesów glebotwórczych, przede wszystkim działalności mikroorganizmów glebowych. Należy pamiętać, ze gleba jest jednocześnie środowiskiem życia dla wielu organizmów, magazynem, z którego czerpią potrzebne do życia składniki i wytworem ich działalności życiowej. Biotyczne i a-biotyczne składniki gleby są wiec współzależne i stanowią całość.

Miąższość gleby bywa różna, zależy zaś od wieku gleby oraz intensywności procesów glebo-twórczych, może dochodzić nawet do 200 cm, choć zwykle jest znacznie mniejsza.

Poza skałą macierzystą w skład gleby wchodzą inne składniki mineralne oraz składniki organiczne. Wszystkie wolne przestrzenie miedzy cząsteczkami gleby wypełniają woda i powietrze glebowe(woda-25%, powietrze-25%,skladniki organiczne-5%, składniki mineralne-45% ).

Powstałe z rozkładu skały macierzystej lub naniesione składniki mineralne występują w glebie w postaci różnych związków chemicznych: soli, kwasów, zasad, a także w postaci jonowej w połączeniu z różnymi koloidami glebowymi. Niektóre pierwiastki chemiczne występują w glebie w znacznych ilościach, stanowiąc od kilku do kilkudziesięciu procent ciężaru gleby. Należą do nich: krzem, glin, żelazo, wapń, magnez, potas, fosfor, siarka, sód, azot, węgiel, wodór i tlen. Inne pierwiastki występują w glebach w niewielkich ilościach. Należą do nich: brom, mangan, kobalt, molibden, bor, chrom i inne. Obecność wszystkich tych pierwiastków jest nieodzowna do prawidłowego rozwoju zarówno organizmów roślinnych, jak i zwierząt. Brak poszczególnych z nich powoduje różnorodne zaburzenia procesów fizjologicznych organizmów.

Składniki organiczne gleby pochodzą z obumierających organizmów. Ważnym składnikiem organicznym jest próchnica. Powstaje ona na skutek rozkładu resztek organizmów roślinnych i zwierzęcych i dalszych ich przemian. Decyduje o strukturze gleby i jej właściwościach odżywczych. Zawartość próchnicy przeciętnie nie przekracza kilku procent i jedynie w czarnoziemach i glebach bagiennych jest wyższa.

Ważnym dla życia roślin i zwierząt składnikiem gleby jest woda. Pochodzi ona przede wszystkim z opadów atmosferycznych. Składniki mineralne i organiczne gleby tworzą wraz z woda roztwór glebowy, który jest źródłem składników pokarmowych dla roślin. Przestrzenie miedzy cząsteczkami gleby nie wypełnione woda zajmuje powietrze. W glebach suchych jest mało wody, natomiast dużo powietrza. Powietrze glebowe jest bogate w dwutlenek węgla i najczęściej nasycone para wodna, zawiera zaś znacznie mniej tlenu w porównaniu z powietrzem atmosferycznym.

Porównanie składu powietrza atmosferycznego i glebowego (w procentach objętości)

Gleby występują wszędzie tam, gdzie powierzchnia lądów jest pokryta roślinnością i zamieszkała przez żywe organizmy. Tam, gdzie żywych istot nie ma, nie ma również gleby. Przez pojęcie glebyrozumiemy biologicznie czynną warstwę powierzchniową skorupy ziemskiej, wykazującą zdolność do produkowania roślin, co odróżnia ją od martwej skały.

Gleba jest podstawowym źródłem pokarmu i wody dla roślin oraz miejscem rozwoju ich korzeni. Jej właściwości i skład wpływają na wysokość urodzaju i zbiory plonów. Prowadząc odpowiednie zabiegi uprawowe i melioracyjne, wzbogaca się glebę w składniki pokarmowe niezbędne roślinom oraz polepsza jej właściwości fizyczne, takie jak: strukturę, parametry wodne, cieplne i powietrzne. Gleba podlega zmianom okresowym. Zmiany za­chodzące w długich okresach nazywamy jej ewolucją.

Gleba powstaje podczas i w wyniku wzajemnego oddziaływania roślinności i zwierząt (biosfery), klimatu, wód (hydrosfery), rzeźby terenu (topografii), a także zabiegów gospodarczych człowieka.

Wszystkie wymienione oddziaływania określane jako czynniki glebotwórcze,przebiegające w czasie, powodują przekształcanie się martwej skały w ożywione ciało przyrody, jakim jest właśnie gleba.