Degradacja gleby – polega na spadku jej urodzajności spowodowanym takimi czynnikami środowiska, które pogarszają warunki życia i plonowania roślin uprawnych, wpływają trwale na skład gatunkowy roślinności, zmniejszają wartość użytkową płodów rolnych i leśnych oraz pogarszają ekologiczną funkcję w ekosystemach przez pokrywę glebowo-roślinną. Skutkiem działania tych czynników jest obniżenie jakości i ilości próchnicy w glebie, wymywanie kationów zasadowych (wapnia, potasu i magnezu) oraz zakwaszanie gleby i niszczenie jej struktury, a w dalszej kolejności spadek zasobności i żyzności gleby.

Wierzchnie warstwy litosfery są przetwarzane w długotrwałych pro­cesach fizyczno-chemicznych i biologicznych (przy istotnym udziale mikro­organizmów), które przekształcają stopniowo skaty w gleby będące bazą egzystencji wszystkich organizmów lądowych. Procesy glebotwórcze trwają nieustannie, utrzymując się w równowadze dynamicznej dzięki stałemu obie­gowi materii i energii, którego to obiegu gleby są ważnym ogniwem. Antro­pogeniczna presja na litosferę prowadzi do coraz szybszego degradowa­nia gleb w skali globalnej. Degradacja ta ma charakter bezwzględny lub względny. Bezwzględność oznacza tu trwałość obniżenia lub utratę biologicz­nej aktywności środowiska glebowego. Degradacja względna gleb polega na przeobrażeniu dotychczasowego układu w nowy. Spadek aktywności bio­logicznej jest wtedy charakterystyczny tylko dla okresu przejściowego. Wyróż­nia się także zjawisko zmęczenia gleb, polegające na zwolnieniu funkcji i procesów glebowych.

Do najważniejszych przyczyn degradacji gleb zalicza się:

• trzebież lasów oraz niszczenie naturalnych pokryw roślinnych i synan­tropizację szaty roślinnej:
• zaburzenie stosunków wodnych (przesuszenie lub zawodnienie i związane z nim procesy wyługowania gleb):
• erozję gleb (eoliczna, wodna) oraz inne oraz inne przemieszczenia warstw próchniczych (soliflukcja, osuwiska);
• zakwaszenie gleb (m.in. w wyniku nadmiernej eksploatacji uraz opadu substancji kwasotwórczych, głównie związków siarki i :azotu z zanieczyszczonej atmosfery);
• alkalizację gleb (w rejonach cementowni, zakładów wapienniczych, hut metali i niektórych zakładów chemicznych);
• intoksykacji i chemiczne zanieczyszczenie gleb przez wiele substancji dostających się do gleby z atmosfery, hydrosfery, ścieków i odpadów oraz z procesów agrotechnicznych i w tym szczególnie niebezpieczne, nadmierne ilości metali ciężkich. WWA ropopochodnych, azotu, pestycydów);
• antropogeniczne deformacje rzeźby powierzchni i związane z tym niszczenie warstwy glebowej na skutek niewłaściwej uprawy, mechanicznego zagęszczenia przez sprzęt techniczny, zeskalenia przy przesuszeniu lub zniekształcenia struktury chemicznej (często bezpowrotnie) niszczenie struktury fizycznej gleby (zakłócanie obiegu gazów, wody, składników odżywczych i ciepła w glebie, do czego często przyczynia się niewłaściwy sposób uprawy ziemi);
• wyjałowienie gleb ze składników pokarmowych i zaburzenia równowagi jonowej (na skutek nadmiernej eksploatacji suchych i naturalnie jałowych gleb piaskowych, niedostosowanego nawożenia, skażeń chemicznych i zmian pH gleby);
• niszczenie struktur biologicznych (mikroorganizmów) na skutek wielo­rakich zmian fizyczno-chemicznego stanu gleby (zatruwanie, przekarmianie, zmiany wilgotności itd.);
• zasolenie gleb (w wyniku przesuszenia gleby oraz nawadniania, opadu pyłów przemysłowych, działania słonych wód dołowych z kopalń, nadmier­nego nawożenia, wycieków z hałd odpadów posodowych i fosfogipsu, stosowania soli do zimowego utrzymania dróg);
• ubytki próchnicy na skutek pozyskiwania mas gruntu na inne cele, a także przykrywanie próchnicy warstwą gruntu bezglebowego (w tym przez od pady);
• mechaniczne zanieczyszczanie gleb poprzez wprowadzanie do ich struk­tur słabo rozkładalnych ciał stałych o rozmiarach większych od 1 mm (odpady skalne, gruz, opakowania, skorodowane części urządzeń i środków lokomocji, odpady komunalne i przemysłowe);
• utratę powirzchni glebowych przeznaczonych na cele gospodarcze lub komunalne (pod budynki, miasta, zakłady przemysłowe, składowiska, drogi, lotniska itp.);
• rozdrobnienie powierzchni biologicznie czynnych na skutek zabudowy technicznej (co utrudnia i deformuje biochemiczny obieg materii i energii, zwłaszcza w obszarach o gęstej sieci antropogenicznych ekotonów).

W ujęciu globalnym najszerszy zasięg i natężenie degradacji gleb występuje w strefie międzyzwrotnikowej, a także w USA i Chinach. Konsekwencją są malejące możliwości wyżywienia szybko ludności świata.

W Polsce degradacja gleb przebiega intensywniej niż w wielu innych krajach Europy. Jest to wynik:

• dużego udziale podatnych na degradację gleb lekkich
• małej lesistości kraju; ­
• silnego zanieczyszczeniaatmosfery;
• niedorozwiniętej gospodarki odpadami i ściekami (w tym gnojowicą i fekaliami);
• klimatycznie uwarunkowanego spadku zasobów wody gruntowej (wręcz stepowienia części Polski);
• przesuszenia gleb na skutek nadmiernych melioracji odwadniających oraz intensywnego górnictwa, wytwarzającego leje depresyjne (niedoborem wody dotkniętych jest ponad 35% obszarów rolniczych);
• niskiego poziomu agrotechniki i błędów w nawożeniu; – dużego rozdrobnienia areałów;
• głębokiego niedostatku działań ochronno-naprawczych;
• dużej niefrasobliwości w gospodarowaniu gruntami oraz błędów w za­gospodarowaniu przestrzennym i w lokalizacji obiektów uciążliwych dla środowiska.

W Polsce aktualne rozmiary zagrożenia gleb degradacją szacuje się na ok. 6S’%r wszystkich terenów uprawnych. Szczególnie rozprzestrzenioną formą degradacji jest zakwaszenie gleb.

Degradacja gleb zagraża produkcji żywności i występuje na obszarach narażonych na intensywną emisję przemysłową i wzdłuż dróg o bardzo intensywnym ruchu samochodowym.

Ze względu na rodzaj oddziałujących czynników można wyodrębnić degradację gleb przez czynniki naturalne i antropogeniczne (wynikające z działalności człowieka).