Degradacja litosfery jest procesem wieloprzyczynowym, skomplikowanym i mocno zaawansowanym, a jednocześnie bardzo dotkliwym i groźnym dla całej ludzkości.

Skuteczna ochrona tego elementu środowiska nie może więc polegać na pakiecie działań skoncentrowanych wyłącznie na samej litosferze. Przeciwstawienie się narastającym zagrożeniom litosfery jest możliwe przy realizacji kompleksowego, strategicznego programu ochrony środowiska, ściśle powiąza­nego z gospodarką funkcjonującą na zasadach ekorozwoju.

Strategiczne cele kompleksowej ochrony litosfery obejmują przede wszyst­kim:

– powstrzymanie procesów fizycznej, chemicznej, radiacyjnej i biologicz­nej degradacji litosfery;

– zapewnienie niezakłóconego toku naturalnego obiegu materii i energii w litosferze w ramach procesów rzeźbotwórczych, glebotwórczych, hydro­geologicznych oraz biologicznych;

– zapewnienie trwałości eksploatacji odnawialnych zasobów litosfery i jednocześnie maksymalne wydłużenie okresu czerpania użytków z nieod­nawialnych zasobów litosfery;

– ochronę najcenniejszych (krajobrazowo, ekologicznie) fragmentów lito­sfery przed wszelkimi formami antropopresji.

1. Prawne i planistyczne instrumenty ochrony litosfery.

Wśród prawnych instrumentów ochrony litosfery najważniejszą rolę odgrywaj przepisy określające zasady reglamentacji lub gospodarowania zasobami środowiska. W szczególności istotne są reglamentacje w gospoda­rowaniu:

• powierzchnią ziemi;
• zasobami gleby oraz gruntami rolnymi i leśnymi;
• zasobami wód powierzchniowych i podziemnych;
• złożami kopalin;
• wszelkimi odpadami w zakresie ich utylizacji, likwidacji, a także skła­dowania.

Istotne są również przepisy prawa:

• nakładające powszechny obowiązek ochrony środowiska przed zanieczyszczaniemlub innymi ujemnymi oddziaływaniami na litosferę;
• określające specjalnie zaostrzone wymagania w odniesieniu do postępowaniaz substancjami chemicznymi, z odpadami niebezpiecznymi i pro­mieniotwórczymi oraz do wykorzystania energii atomowej i radionuklidów, a także w odniesieniu do ochrony przed nadzwyczajnymi zagrożeniami środowiska;
• z różnych sfer gospodarczych i różnych dziedzin ochrony środowiska odnoszące się bezpośredniolub pośrednio do ochrony litosfery.

Szczególnąi bardzo cenną formułą prawną ochrony litosfery jest planowanie przestrzenne. Plany zagospodarowania przestrzennego, należycie skonstruowane i skrupulatnie egzekwowane, w znacznym stopniuprzyczyniają się do pogodzenia celów ochrony środowiska z potrzebami czerpania użytków z litosfery i innych elementów środowiska. W przygotowaniu prawidłowego planu zagospodarowania przestrzennego bardzo istotne znaczenie w ochronie litosfery mają inwentaryzacje i dokumentacje kartograficzne, w tym zwłaszcza mapy:

• waloryzacji przyrodniczej;
• geologiczno-górnicze oraz pokrywy glebowo-roślinnej;
• siedlisk drzewostanów oraz kategorii ochrony terenów rolno-leśnych;
• użytkowania powierzchni ziemi;
• aktualnej i potencjalnej degradacji pokrywy glebowo-roślinnej;
• źródeł i stopnia degradacji poszczególnych elementów środowiska, np. atmosfery, wód;
• odporności środowiska na degradację;
• mas przydatnych do ulepszenia i rekultywacji gleb;
• przekształceń gruntu i rzeźby terenu;
• obszarów zagrożonych erozją i osuwisk;
• degradacji ziemi (kompleksowa).

Na podstawie wieloaspektowej dokumentacji i kartograficznej inwentary­zacji, a takie w powiązaniu z planem zagospodarowania przestrzennego, opracowuje się szczegółowe plany ochrony, ulepszenia czy rekultywacji, m.in.:

• powierzchni ziemi i gleb,
• stosunków hydrogeologicznych i hydrologicznych,
• struktur przestrzennych użytkowania powierzchni ziemi,
• zmniejszenia uciążliwości gospodarki odpadami,
• racjonalizacji i oszczędności gospodarki zasobami surowcowymi.

Wśród instrumentów prawno-ekonomicznych ochrony litosfery nominalnie dominują opłaty za użytkowanie gruntów i środowiska oraz opłaty i kary za wprowadzanie do środowiska lub składowanie substancji zanieczyszczających.

W praktyce nie odgrywają one jednak roli istotnej. Równocześnie nie funk­cjonują prawidłowo ogólne mechanizmy ekonomiczne ochrony litosfery ze względu na niedostatki w rynkowej strukturze cen lub kosztów: gruntu, zasobów, eksploatacji surowców, składowania odpadów, rekultywacji środowi­ska po ingerencji antropogenicznej. Także subwencjonowanie ochrony i na­prawy litosfery ze środków publicznych jest relatywnie najsłabsze tak w stosun­ku do rozmiarów degradacji litosfery, jak i w porównaniu do subwen­cjonowania ochrony innych elementów środowiska.