Degradacja wskutek czynników naturalnych.

Do czynników naturalnych, powodujących degradację naturalną gleb, można zaliczyć zmiany klimatyczne, zmiany szaty roślinnej oraz przemieszczanie i degradację gleby wyniku erozji.

Źródłem degradacji litosfery są także jej współoddziaływania z atmo­sferą i hydrosferą. Obumarłe składni­ki biocenozy również wnoszą dolitosfery zanieczyszczenia przechwycone z hydrosfery i atmosfery. W ramach nieustannego krążenia substancji i pier­wiastków w biosferze część zanieczyszczeń i składników litosfery wchodzi w struktury organizmów żywych, a także ulega alokacji do hydrosfery (np. spływ wód i zanieczyszczeń do zbiorników wodnych, rozpuszczanie się w wodzie zanieczyszczeń zawartych w osadach dennych) i do atmosfery (unoszenie pyłów t powierzchni, ekshalacje gazów z wulkanów, z wysypisk odpadów, z kopalń).

Degradacja wskutek czynników antropogenicznych

Szacuje się, że człowiek w toku swojej ekspansji demograficznej i gospodar­czej zdegradował lub zniszczył ponad połowę istniejących na świecie zasobów gleby.

Czynniki antropogeniczne, powodujące degradację antropogeniczną gleb, są związane z uprawą, zmianowaniem, mechanizacją, melioracją ,chemizacją i wpływem wielu innych i przejawów działalności gospodarczej.

Antropogeniczne przeobrażenia i degradacje litosfery przede wszystkim dotyczą:

• przekształceń powierzchni ziemi,
• zmian fizyczno-chemicznych właściwości skał,
• zmian rozkładu pól naprężeń w utworach skalnych, – zmian hydrogeologicznych,
• tworzenia gruntów antropogenicznych (inżynierskie mieszanki grun­towe, odpady),
• ograniczenia i rozdrobnienia powierzchni czynnej biologicznie z równo­czesnym pogorszeniem jej jakości oraz zakłóceniem równowagi dynamicznej i procesów odnowy.

Ze względu na stały i powszechny charakter antropogenicznych oddziaływań na litosferę spektrum efektów degradacji jest bardzo szerokie i zróż­nicowane.

Wpływ człowieka na procesy kształtowanie rzeźby terenu może mieć charakter bezpośredni – poprzez tworzenie deformacji naturalnej powierzchni terenu lub też może mieć charakter pośredni – poprzez uruchamianie lub zmianę intensywności naturalnych procesów geomorfologicznych.

Mechaniczne deformacje powierzchni terenu

Największe i najrozleglejsze deformacje powierzchni terenu powsta­ją przy intensywnej eksploatacji górniczej. Tworzą się wtedy różnej wielkości wklęsłe i wypukle formy powierzchni ziemi o zróżnicowanym nachyleniu stoków.

Rozległe i głębokie wklęsłe formy rzeźby powstają przy eksploatacji górniczej metodą odkrywkową.

Górnictwo podziemne i odkrywkowe jest równocześnie odpowiedzialne za powstawanie dużych wypukłych form rzeźby. Są to hałdy i zwałowiska nadkładu lub skały płonnej.

Znaczącym źródłem mechanicznych przekształceń powierzchni terenu jest również budownictwo (obiekty: komunalne, przemysłowe, komunikacyjne i transportowe, hydrotechniczne i in.) oraz składowanie odpadów (przemy­słowych, komunalnych). Wytwarzane formy rzeźby mają różny charakter i rozmiary, najczęściej są to nasypy, rowy, hałdy, zwałowiska, usypiska, obszary zdeniwelowane pod zabudowę. W Polsce ok. 7% powierzchni kraju objętych jest mechanicznymi przekształceniami terenu.

Oddzielnym zagadnieniem jest degradacja litosfery w rejonach prowadzo­nych ćwiczeń wojskowych i działań wojennych. Dochodzi wtedy do uszkodzenia powierzchni terenu w wyniku stosowania materiałów wybuchowych i różnego rodzaju pocisków, a także w wyniku zmasowanego ruchu ciężkich pojazdów. Dewastacji ulega tam pokrywa glebowa (czynniki mechaniczne., pożary. skażenia chemiczne). Skrajnie dotkliwe zniszczenia i skażenia litosfery występują w rejonach wybuchów jądrowych.

Oddziaływanie człowieka na środowisko może w sposób świadomy lub niezamierzony pośrednio inicjować lub stymulować przebieg procesów rzeźbotwórczych. Do najważniejszych oddziaływań prowadzących pośrednio do degradacji powierzchni terenu należą antropogeniczne zmiany klimatu i reżimu wód podziemnych oraz zmiany sposobów użytkowania gruntów, w tym zwłaszcza deforestacja i likwidacja trwałych użytków zielonych.

Istotną przyczyną rozległych i groźnych deformacji powierzchni terenu są zmiany reżimu wód podziemnych. Zmiany te są powodowane intensywnymi procesami:

W Polsce najrozleglejsze odkształcenia powierzchni terenu występują wokół odkrywkowych kopalni węgla brunatnego jako skutek nadmiernego przesuszenia gruntów. W obszarach lessowych silnie zawilgoconych wodą i ściekami z miast (np. na Wyżynie Lubelskiej i Sandomierskiej) hydrokompakcja wraz z erozją wewnętrzną jest przyczyną ogromnych strat i zagrożeń dla zespołów miejskicho zabudowie zabytkowej.,

Wzrost liczby ludności i rozprzestrzenianie się rolnictwa już kilka tysięcy lat temu rozpoczęły trwającą do dziśtrzebież lasów. Wywołane tym zmiany klimatyczne prowadzą do przesuszenia wierzchniej warstwy gleby, ułatwiając wywiewanie jej cząstek. Jednocześnie na stokach słabiej pokrytych roślinnością leśnąintensywniej działają wody płynące.

Wśród antropogenicznych przekształceń litosfery drogą pośrednią szczególne znaczenie ma więc intensywność procesów:

– deflacji, tj. unoszenia i transportu cząstek gleby lub piasku przez silniejszy wiatr; proces ten prowadzi do wietrznej erozji żyznych gleb (bardzo duże struty w USA) lub do przysypywania gleb grubą warstwą piasku z pustyni (przykładem Nigeria przy wiatrach od Sahary). W Polsce ok. 10% gleb zagrożonych jest erozją eoliczną w stopniu silnym i umiarkowanym

– erozji wodnej powierzchniowej prowadzącej do zmywania wierzchniej warstwy gleby przez deszcze i wody roztopowe. W Polsce ok. 15°/~ powierzchni kraju, głównie w górach i na wyżynach jest zagrożonych erozją powierzch­niową w stopniu silnym lub umiarkowanym;

– erozji wodnej wąwozowej na stokach stromych i pozbawionych roślin­ności przez gwałtowne spływy wód opadowych po gruntach podatnych na ten typ erozji (np. lessy). W Polsce ok. 18% powierzchni kraju jest zagrożonych erozją wąwozową silną lub umiarkowaną, szczególnie silną dotknięte są gleby w rejonie Puław, Nałęczowa i Kazimierza;

– osuwiskowych i innych ruchów mas skalnych w terenach o większym nachyleniu stoków i określonej budowie geologicznej. W Polsce czynne osuwiska zajmują ok. 2,5 tys. ha, a drugie tyle jest zagrożone powstawaniem osuwisk i obrywów.

Konsekwencją wzmożonej antropogenicznie erozji eolicznej i wodnej są nie tylko modyfikacje rzeźby i 'zmniejszenie urodzajności gleb. Równie nieko­rzystne są tego następstwa w odniesieniu do zbiorników retencyjnych (zamulanie), hodowli ryb, funkcjonowania elektrowni wodnych i urządzeń hydrotech­nicznych. Przyspieszony spływ wód opadowych w obszarach dotkniętych deforestacją i erozją przyczynia się zarówno do intensyfikacji powodzi, jak i susz.